مراحل انجام پژوهش در علوم اسلامي
مراحل پژوهش
به نظر مي رسد، عموم پژوهشها اعم از مسئله پژوهى، موضوع پژوهى و متن پژوهى کمابیش چهار مرحله نسبتاً متمایز را به این ترتیب طى مي کنند:
1. طراحى؛
2. اجرا؛
3. نگارش؛
4. گزارش.
1. طراحى پژوهش
پژوهش بسان ساختمانى است که باید ساخته شود یا مانند لباسى باید دوخته شود. همانطور در ساختن ساختمان تهیه نقشه لازم است یا همانطور که در دوختن لباس رسم طرحى ضرورت دارد، در انجام شایسته پژوهش نیز چنین نقشه و طرحى اجتنابناپذیر است که از آن به «طرح تحقیق» تعبیر مىکنند و معمولاً در مراکز آموزش عالى، فرم ویژهاى براى آن فراهم و به پژوهشگران عرضه مي کنند.
2. اجراى پژوهش
در مرحله اجرا طرح تحقیق صورت عینى و عملى به خود مىگیرد. در این مرحله اطلاعات لازم نخست گردآورى و سپس پردازش مي شود؛ بنابراین اجراى طرح در دو مرحله به انجام مي رسد:
1.گردآورى یا تتبّع؛
2.پردازش یا تدبّر.
الف. مرحله تتبّع یا گردآورى: در این مرحله از کتابخانه ها به ویژه کتابخانه هاى تخصصى بهره گیرى لازم به عمل خواهدآمد و منابع کافى درخصوص هر یک از ریز موضوعات مطالعه خواهدشد و یادداشتهاى مورد نیاز فراهم خواهدگردید و سرانجام دستهبندى و مرتب خواهدشد.
ب. مرحله تدبّر یا پردازش: در این مرحله بر روى هر یادداشت و نیز هر دستهیادداشت اندیشهورزى مىشود و در قالبهاى فکرى ذیل مورد بهره بردارى قرار خواهد گرفت:
تعریف(توضیح موضوعات مبهم)؛
تحلیل منطقى(ذکر اجزا و جزئیات)؛
شرح(توضیح مواضع مشکل متن)؛
نقد(بیان معایب و محاسن)؛
تفسیر(بیان مراد متن)؛
استنباط(استخراج حکم شرعى یک موضوع از ادله شرعى به ویژه متون دینى)؛
مقایسه(بیان جهات اشتراک و افتراق)؛
تبیین علمى(بررسى علل پیدایش یک رخداد)؛
استنتاج(بیان لوازم منطقى اطلاعات).
یادآورى: برخى از محققان مانند مورچهاند. همان طور که مورچه به گردآورى دانه مىپردازد، بدون آن که آنها را بخورد، این دسته از محققان نیز به تتبّع و گردآورى اطلاعات مىپردازند، بدون آن که به تدبّر بر روى آنها بپردازند.
در مقابل برخى مانند عنکبوت اند. همانطور که عنکبوت به گردآورى طعمه نمىپردازد و تار ميتند تا این که طعمهاى نصیب او بشود، این دسته از محققان نیز بدون این که اطلاعاتى را گردآورند، به تخیّل و توّهم مىپردازند.
برخى نیز مانند زنبور عسلاند. همانگونه که زنبور عسل شهد گلها را مىمکد و عسل مي دهد، این دسته از محققان نیز اطلاعات ارزشمند را با دهان عقل خود مي مکند و نظریه هاى نو مي پردازند.
3. نگارش پژوهش
پس از گردآورى و پردازش اطلاعات حاصل از پژوهش به نگارش و ویرایش پژوهش اهتمام مي شود. نگارش و ویرایش پژوهش در هفت مرحله صورت مىپذیرد:
1. تنظیم؛
2. چرکنویس؛
3. بازبینى؛
4. پاکنویس؛
5. ویرایش؛
6.حروف چینى؛
7. نمونهخوانى.
یادآورى: نگارش پژوهش بیشتر شبیه بنّایى یا نقّاشى و یا مجسمهسازى است که ابتدا، چارچوب و دورنماى کلى معین مىشود و به تعبیر دیگر سفتکارى صورت مىگیرد و سپس، ظرایف و جزئیات در ادامه و بلکه در پایان مشخص مىگردد و به عبارت دیگر نازککارى انجام مىشود.
الف. تنظیم: در ابتدا نظم و ساختارى که در طرح تحقیق پیشبینى شده و در پژوهشنامه ها رعایت مىگردد، در دستهبندى و مرتبسازى اطلاعات اعمال مىگردد.
البته لزومى ندارد، همه اجزا و جزئیات ساختار پژوهشنامه از جمله صفحات اول در همان آغاز نوشتار رعایت شود.
ب. چرکنویس: در این مرحله مطالب بدون وسواس و بازنگرى به نگارش درمىآید و چنانچه تنقیحى لازم افتد، بدون محو کردن نوشتههاى نامنقّح و تنها با رسم خطى به دور آن به دنبالش صورت منقّح نوشته مىشود.
ج. بازبینى: در این مرحله مطالب نوشتهشده چندبار مرور مي شود و با وسواس و دقت لازم موارد عیب و نقص چرکنویس شناسایى و با استفاده از علایم ویرایشى در نوشتار درج مىگردد.
د. پاکنویس: در این مرحله به بازنویسى چرکنویس ویرایش شده و اعمال اصلاحات پرداخته مىشود.
هـ. ویرایش: بسیارى از پژوهشگران به خصوص پژوهشگران نوپا که بیان و قلمى ناتوان دارند، نیازمندند که نوشتار خود را پس از پاکنویس به ویراستارى توانا بسپارند.
و. حروفچینى: پس از ویرایش باید دستنوشت حروفچینى و به عبارت دیگر ماشین نویسى شود.
ز. نمونهخوانى: تقریباً آخرین مرحله نگارش مقابله متن ماشین شده با دست نوشت است تا اغلاط تایپى اصلاح گردد.
ح. گزارش پژوهش: از حدود میانه نگارش پژوهش مجالهاى متعدد و متنوعى براى عرضه پژوهش فراهم مي شود که عبارت اند از:
1. سمینار شش ماهه؛
2. سمینار پیش دفاع؛
3. دفاع
سمینار شش ماهه: در برخى از مراکز آموزش عالى مقرر است که پژوهشگر در دوره دکترا پس از تصویب طرح تحقیق هر شش ماه یکبار در جلسهاى با حضور استادان راهنما و مشاور گزارشى از پیشرفت کار تحقیق ارایه کند.
سمینار پیش دفاع: در مراکز آموزش عالى در دوره دکترا معمول است که وقتى پژوهشهاى رساله به پایان رسید، پژوهشگر نسخهاى از صورت نهایى رساله را به هریک از استادان راهنما و مشاور تحویل داده، طى جلسهاى با حضور آنان به گزارش صورت نهایى پژوهش خود بپردازد و استادان نیز آخرین پیشنهادهاى اصلاحى خود را به پژوهشگر انعکاس دهند تا او آن پیشنهادها را در رساله معمول کرده، خود را براى دفاع نهایى از رساله آماده سازد.
دفاع: پژوهشگر در دورههاى تحصیلات تکمیلى اعم از کارشناسى ارشد و دکترا موظفاست، نسخهاى از آخرین ویرایش پژوهشنامه خود را به هریک از استادان راهنما و مشاور، و نیز تعدادى داور که به توسط مرکز آموزش عالى مربوط تعیین مىگردد، تحویل دهد تا پس از مطالعه آنان طى جلسهاى با حضور آنان و اغلب شمارى از دانشجویان به دفاع از پژوهش خود بپردازد